روایت ناگفته ها

پیش از تأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم، حوزه‌ی علمیه‌ی اراك از شهرت و رونق بسیار برخوردار بود. آیت‌الله حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی، از شاگردان میرزاحسن شیرازی، در سال 1318 ق نجف را به قصد اراك ترك گفت و حوزه‌ی علمیه‌ی این شهر را پایه‌گذاری كرد. وی 6 سال بعد، هم‌زمان با اعلام مشروطیت در ایران، اراك را ترك كرده،‌ به نجف و پس از آن به كربلا رفت؛ اما بار دیگر در سال 1332 ق به دعوت مردم اراك به آن شهر بازگشت و ریاست حوزه‌ی علمیه‌ی آن دیار را در اختیار گرفت.(1) حوزه‌ی علمیه‌ی اراك در این سال‌ها شهرت زیادی كسب كرده بود. در همین سال‌ها آیت‌الله سیدمحمدتقی خوانساری كه به دلیل مبارزات ضد انگلیسی به اراك تبعید شده بود، به دعوت آیت‌الله حائری مشغول به تدریس می‌گردد. در این دوره حدود سیصد طلبه در اراك مشغول به تحصیل بودند و ماهی 6 ریال به هر طلبه شهریه پرداخت می‌شد. (2) شهرت حوزه‌ی اراك سبب شده بود كه طلاب شهرهای اطراف برای ادامه‌ی تحصیل، به این حوزه روی آورند.
آیت‌الله حائری در رجب سال 1340 ق (فروردین 1301 ش) بنا به درخواست علمای قم به آن شهر هجرت كرد و حوزه‌ی علمیه‌ی آن شهر را تأسیس نمود.(3)
قم یكی از اولین مراكز علمی شیعه بود و مدارس آن در اوایل قرن سیزدهم ه. ش شهرت زیادی داشت، اما در اواخر قرن سیزدهم و در اوایل قرن چهاردهم بسیاری از آن‌ها بلااستفاده مانده و تخریب شده بود و این شهر صرفا جنبه‌ی زیارتی یافته بود. نخستین گام‌ها برای احیای این حوزه را افراد زیر برداشتند:
1. آیت‌الله فیض قمی كه در سال 1295 حلقه‌ی درس خود را در قم دایر كرد.
2. ‌آیت‌الله بافقی كه در سال 1298 در قم سكنی گزید .
3. آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، مدرس عرفان و فلسفه.
آیت‌الله بافقی در رأس هیأتی از علمای قم به اراك رفته، آیت‌الله حائری را برای آمدن به این شهر ترغیب كرد. از آن جا كه آیت‌الله بافقی آشنایی و دوستی دیرینه‌ای با آیت‌الله حائری یزدی داشت، اصرار و تلاش فراوانی در این راه نمود و وضعیت اسفناك مدارس علمیه‌ی قم را به آیت‌الله شیخ عبدالكریم یزدی گوشزد كرد و تأكید نمود كه چرا باید مراكز علوم دینی كه زمانی محل تحصیل و تدریس علمای بزرگی چون میرزای قمی، ملافیض كاشانی، فیاض لاهیجی و صدرالمتألهین بوده، هم اكنون به حالت تخریب در آمده باشد؟ و آثاری از آن مدارس علمی وجود نداشته باشد؟ و حال آن كه اخبار و روایاتی از ائمه‌ی معصومین داریم كه در آخرالزمان، قم مركز علم و دانش خواهد بود و از این شهر علوم آل محمد (ص) به سراسر جهان گسترش خواهد یافت.(4) به هر حال به اصرار آیت‌الله بافقی و دیگر علما، شیخ عبدالكریم حائری به قصد زیارت به قم می‌آید و در صحن حضرت معصومه (سلام الله علیها) عده‌ای از سخنرانان تقاضا می‌نمایند كه شیخ عبدالكریم از قم خارج نگردند. شیخ نیز در نهایت به قرآن استخاره نموده و آیه‌ی 93 سوره‌ی یوسف می‌آید كه : "اذهبوا بقمیصی هذا فألقوه علی وجه أبی یأت بصیرا و أتونی بأهلكم أجمعین".([حضرت یوسف به برادرانش می‌گوید:] با این پیراهن من بروید و آن‌را بر صورت پدرم [كه نابینا شده است] بیندازید تا بینا شود و با تمام خانواده‌ی خود نزد من بازگردید.)
با آمدن چنین آیه‌ای، شیخ عبدالكریم حائری عزم خویش را جزم كرد و بنا را بر اقامت در قم نهاد(5) . هر چند گفته می‌شود كه شیخ عبدالكریم معمولا استخاره نمی‌كرده است؛ (6) ولی این بار برای بازسازی حوزه‌ی قدیم و تأسیس حوزه‌ی جدید با توسل به قرآن كریم، رحل اقامت خود را در قم می‌افكند.
بدین ترتیب آیت‌الله حائری همراه با بسیاری از شاگردانش از جمله امام خمینی كه در آن هنگام بیست ساله بود، رهسپار قم شد.
حضور آیت‌الله حائری در قم جاذبه‌ی لازم را برای بسیاری از علمای برجسته‌ی دیگر فراهم آورد؛ از جمله‌ی این افراد می‌توان این افراد را نام برد:
 آیت‌الله صدرالدین صدر (متوفی 1333)
 آیت‌الله محمدكاظم شریعتمداری (متوفی 1365)‌
 آیت‌الله شهاب‌الدین مرعشی (متوفی 1370)
 آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی (متوفی 1374)
البته این سه تن اخیر از شاگردان شیخ عبدالكریم محسوب می‌شدند.
سال 1301 هـ. ش را می‌توان سرآغاز شكل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی قم، در وضعیت كنونی آن تلقی نمود. آیت‌الله حائری با برگزاری دروس خارج فقه و نیز با اعمال تدابیری ویژه در سامان دادن به امور حوزه زمینه‌های مركزیت یافتن آن را فراهم آورد،‌ همچنان كه با آمدن اساتید بزرگ فقه، ‌اصول، فلسفه و عرفان به این شهر نظیر آیت‌الله حاج سیدمحمدتقی خوانساری و حاج سیدابوالحسن قزوینی و ... حوزه‌ی علمیه‌ی قم رونق جدی گرفت.
این دوره، یعنی آغاز شكل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی قم، ‌با روی كار آمدن رضا شاه و شكل‌گیری حكومت پهلوی اول هم زمان است كه به مرور، تعارض میان حكومت و روحانیان شدت می‌یابد و سخت‌گیری‌های حكومت بر روحانیان و بر حوزه‌ی علمیه‌ی قم موجب افول حوزه و كاهش كمی طلاب می‌گردد. به گونه‌ای كه بر اساس آماری در سال 1304 (زمان سلطنت شاه) تعداد مدارس دینی ایران 282 باب و تعداد طلبه‌های آن 5984 نفر است و شانزده سال بعد در سال 1320 (آخرین سال سلطنت رضا شاه)‌ تعداد مدارس به 206 باب و تعداد طلبه‌های آن به 784 نفر كاهش می‌یابد كه به همراه مدرسان این مدارس كه 249 نفر بودند،‌مجموعا بر 1000 نفر بالغ می‌شوند؛‌ یعنی تعداد آن‌ها كم‌تر از یك پنجم پانزده سال قبل می‌گردد(7) و حوزه‌ی‌ قم كه بزرگ‌ترین حوزه‌ی علمی كشور در این دوره بوده است، در سال 1320 كم‌تر از 300 نفر طلبه داشته است.(8)
در عین حال، در همین دوره، آیت‌الله حائری تلاش فراوانی برای تمركز دادن امور حوزه و سازمان دادن آن انجام داد و چه بسا، منش غیرسیاسی وی، حوزه را در مقابل سخت‌گیری‌های حكومت در دوره‌ی رضا شاه،‌كم‌تر آسیب‌پذیر می‌ساخت.
كتاب "تاریخ كمبریج" تأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم را در تقابل با سیاست‌های رضاشاه توصیف می‌كند و آن را به صورت مهم‌ترین واكنش علما به سیاست‌های وی گزارش می‌نماید. بدین بیان، مهم‌ترین واكنش علما در مقابل سیاست‌های رضاخان، نوسازی و توسعه‌ی نهاد آموزش مذهبی (حوزه)‌ در قم به دست عبدالكریم حائری بود؛ هر چند در آغاز چنین اهمیتی برای این اقدام ملحوظ نبود.
دست‌آوردهای آموزشی و تشكیلاتی آیت‌الله حائری یزدی كه آیت‌الله بروجردی آن‌ها را توسعه و تحكیم داد، قم را در درجه‌ی اول به پایگاه آموزشی اسلامی و سپس مركز مبارزه‌جویی اسلامی تبدیل نمود. بدین ترتیب، قم، گرایش‌های غیردینی سلسله‌ی پهلوی را به مبارزه طلبید.
آیت‌الله حائری تا هنگام رحلت در سال 1315، زغیم بلامنازع كل حوزه باقی ماند.

 

---

پی‌نوشتها:
1. عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، امیركبیر، تهران 1360، صص 179 و 180
2. محمدعلی شریف رازی، آثار الحجه یا تاریخ و دائرةالمعارف حوزه‌ی علمیه‌ی قم، بی‌نا، قم، 1333-1332، ص 57.
3. محمدحسن رجبی، زندگی نامهء سیاسی امام خمینی، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1377، ص 115.
4. محمدشریف رازی، گنجینه‌ی دانشمندان، ج 1، چاپ اسلامیه، تهران 1352، ص 288.
5. همان.
6. علی كریمی جهرمی، آیت‌الله مؤسس مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی،‌انتشارات دارالحكمة، قم 1372، ص 58.
7. ایوانف، م. س، تاریخ نوین ایران ، ترجمه‌ی هوشنگ تیزابی و حسن قائم‌پناه، بی‌جا، بی‌نا، 1356، ص 87.
8. مصاحبه با آیت‌الله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی،‌حوزه‌ی شماره ‌ی 44-43، بهار و تابستان 1370، ص 47.


منبع:
علی شیرخانی / تحولات حوزه علمیه قم پس از انقلاب اسلامی / مركز اسناد انقلاب اسلامی /